Համատեղ նիստ՝ նվիրված Բաքվի ջարդերի 30-րդ տարելիցին

ՀՀ Ազգային ժողովում հունվարի 18-ին հրավիրվել էր Հայաստանի Հանրապետության եւ Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովների միջեւ համագործակցության միջխորհրդարանական հանձնաժողովի հատուկ նիստ՝ նվիրված Բաքվի ջարդերի 30-րդ տարելիցին։ Համատեղ նիստին մասնակցում էին երկու հայկական հանրապետությունների խորհրդարանների պատգամավորները, հասարակական, քաղաքական գործիչներ, ինչպես նաեւ այդ դեպքերը վերապրածներ։ 1990թ. ծայրահեղական տրամադրված ուժերի կողմից եւ երկրի բարձրագույն իշխանության աջակցությամբ եւ թողտվությամբ Խորհրդային Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվում մեկ շաբաթ շարունակ (հունվարի 13—19—ը) հայերը ենթարկվում էին խոշտանգումների, նվաստացումների եւ ջարդի։ Զոհվեցին հարյուրավոր մարդիկ, իսկ հազարավորներն էլ տեղահանվեցին եւ արտաքսվեցին։ Այդ գործողությունները 1988—ին ազատության համար պայքարի դուրս եկած արցախահայությանը ճնշելու քաղաքականության մաս էին կազմում, որը դրսեւորվել էր 1988 թ. փետրվարին՝ Սումգայիթում, նույն թվականի նոյեմբերին՝ Գանձակում (Կիրովաբադ) եւ արդեն 1990—ի հունվարին՝ Բաքվում։
ԱԺ նախագահ Արարատ Միրզոյանն անդրադառնալով Խորհրդային Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվում տեղի ունեցած հայերի ջարդերին, ընդգծեց, որ դրանք անհնար են դարձնում Արցախի հայության ֆիզիկական անվտանգ գոյությունը այդ պետության սուվերենության ներքո։ «Բաքվի ջարդերը ադրբեջանական իշխանությունների կողմից վարած երկարատեւ հակահայ քաղաքականության մի մասն էին միայն, սառցաբեկորի առավել տեսանելի մասը։ Դրանց նախորդել էին դեռեւս 80—ական թվականներից սկսած հստակ կազմակերպված քայլերը՝ առավելապես սոցիալական, մշակութային, կրթական, որոնք ստիպում էին հայերին լքել իրենց տները եւ հեռանալ Բաքվից, ինչի արդյունքում արդեն իսկ, էականորեն, նվազել էր Բաքվի հայ բնակչության թիվը»,–ասաց Ա. Միրզոյանը՝ հատկանշական համարելով, որ այսօր էլ ադրբեջանական իշխանությունները միեւնույն ձեռագիրն են որդեգրել Ադրբեջանի տարածքում բնակվող այլ էթնիկ փոքրամասնությունների նկատմամբ։
«Ուզում եմ զգուշացնել միջազգային հանրությանը, որ Ադրբեջանում բնակվող տեղաբնիկ ժողովուրդներն այսօր կանգնած են գրեթե միեւնույն վտանգի առջեւ, ինչ հայերը նախորդ դարի վերջին։ Ադրբեջանի իշխանությունների նմանօրինակ վարքագիծը եւ մարդկության դեմ նոր հանցագործությունները կանխելու համար ես կարեւորում եմ միջազգային հանրության եւ գործընկեր խորհրդարանների կողմից տեղի ունեցած հանցագործություններին ճիշտ գնահատակալ տալը»,–շարունակեց նա՝ նշելով, որ Արցախի հայության գոյության միակ հնարավոր ճանապարհը Արցախի ինքնորոշումն է, իսկ Հայաստանի Հանրապետությունը՝ արցախցիների այդ իրավունքի իրացման երաշխավորը։
Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահ Աշոտ Ղուլյանի խոսքով, 1990 թ. հունվարին Բաքվում տեղի ունեցածը հանցագործություն է մարդկության դեմ, որը կազմակերպվել եւ իրագործվել է հարեւան պետության իշխանությունների կողմից։ «Ցավալի է, որ 30 տարի անց էլ Ադրբեջանը շարունակում է իր անցյալի հանդեպ պատասխանատվությունից խուսափելու վարքագիծը՝ հունվարյան դաժան օրերի սլաքներն այլ ուղղությամբ տանելու եւ իրեն որպես զոհ ներկայացնելու միջոցով»,– ասաց Արցախի խորհրդարանի նախագահը՝ հավելելով, որ հայատյացությունը շարունակում է մնալ Ադրբեջանի պետական քաղաքականության գերակայություն՝ արտահայտվելով անգամ կրթության, գիտության, սպորտի եւ մշակույթի բնագավառներում։ Դրա հերթական դրսեւորումն էր վերջին օրերի դեպքը, երբ ադրբեջանցի օպերային երգիչը հրաժարվեց նույն բեմում հանդես գալ հայ երգչուհու հետ. «Երեսուն տարի առաջ կատարված ոճիրի անցքերն ուսումնասիրելիս մի պարզ եւ մարդկային հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս կարող էր նույն ժողովուրդը երեք անգամ ջարդի ենթարկվել մի քաղաքում, որի հիմնաքարերն իր ձեռքով է դրել։ Պատասխանը մեկն է՝ ստեղծագործ եւ արարող հայը չի սպանել իր մեջ մարդասիրությունը, չի լքել իր ժառանգությունը՝ ամեն անգամ հաղթահարելով իրեն հասցված ցավը»։
Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան Արման Թաթոյանի խոսքով, փաստերը վկայում են, որ հայերի հանդեպ ադրբեջանցիների բոլոր գործողությունները կատարվել են առանձնակի դաժանությամբ, պայմանավորված են եղել էթնիկ ու ազգային հիմքով եւ ունեցել են կազմակերպված բնույթ։ «Հայատյացությունն այդ ժամանակներից ի վեր ոչ միայն չի պակասել, այլեւ գնալով ստացել է ահագնացող բնույթ, վերածվելով պետական աջակցություն ունեցող ատելության, որ խրախուսվում է երկրի բարձրաստիճան ղեկավարության կողմից, կազմում է պետության քաղաքականության մասը,–ասաց Ա. Թաթոյանը, ապա շարունակեց.–Ատելությամբ է թիրախավորվում ցանկացած երեւույթ, որն առնչություն ունի հայկականության հետ։ Բուդապեշտում 2004 թ. ոճրագործ արարքով, կացնով դաժանաբար սպանվեց հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանը։ Այս առիթը հերթական անգամ օգտագործվեց Ադրբեջանի բարձրաստիճան ղեկավարության կողմից՝ խրախուսելու ատելությունն ու հայասպանությունը»։ Նա՝ հիշեց նաեւ 2016 թ. Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված ապրիլյան պատերազմի ընթացքում ադրբեջանցի զինվորականների կողմից իրականացված վայրագությունների մասին։
Արման Թաթոյանն ընդգծեց, որ այսօր Արցախն ունի կայացած ժողովրդավարական ինստիտուտներ, որոնք վկայում են Արցախի նվիրվածությունն իրավունքի գերակայությանն ու մարդու իրավունքների արժեքներին։
Արցախի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը նույնպես Բաքվում իրականացված հայերի ջարդերը համարում է ցեղասպանություն՝ կազմակերպված Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից։ «Ադրբեջանը գնալով ավելի է խորացնում հայատյացության քաղաքականությունը, հերոսացնում է Բաքվի ջարդերը եւ մյուս ջարդերը իրականացնողներին եւ կազմակերպիչներին, ինչպես նաեւ խրախուսում է նմանատիպ այլ գործողություններ։ Նախադրյալներ չկան, որ կընդունի իր սխալները եւ ներքին հետաքննություն կանցկացնի պատասխանատուներին վեր հանելու եւ պատժելու համար։ Մենք հետեւողական ենք, որպեսզի պատմական ճշմարտությունը գնահատական ստանա թե քաղաքական, թե իրավական հարթություններում»,–ասաց Բեգլարյանը։
ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության անդամ Տաթեւիկ Հայրապետյանն իր ելույթում անդրադարձավ այդ շրջանում Ադրբեջանում տիրող մթնոլորտին՝ վեր հանելով պատմական փաստերը, որոնք վկայում են Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունների անմիջական կապը տեղի ունեցածի հետ։ Պատգամավորի խոսքով, պետական մակարդակով ամեն օր հակահայկականություն քարոզող Ադրբեջանի իշխանությունները շարունակում են սպառնալ թե՛ Արցախի եւ թե՛ Հայաստանի Հանրապետության մեր հայրենակիցների ֆիզիկական գոյությանն ու անվտանգությանը. «Եվս մեկ անգամ ցանկանում եմ վերահաստատել՝ մենք ֆիզիկական անվտանգության հարցում հետքայլի տեղ չունենք։ Արցախի ժողովրդի անվտանգությունը ենթակա չէ որեւէ սակարկման կամ զիջման։ Եվ Հայաստանի Հանրապետությունը այդ անվտանգության միակ եւ գլխավոր երաշխավորն է»։
ՀՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի նախագահ Ռուբեն Ռուբինյանի խոսքով, Ադրբեջանի տարբեր տարիների իշխանությունների հակահայկական քաղաքականության մասին լավ գիտի իր ընտանիքի ճակատագրից. տատը Արցախից էր, որբացել էր 1920 թ. Շուշիի ջարդերի արդյունքում, նրա թոռը՝ իր մայրը ծնվել եւ իր կյանքի առաջին տարիներն անցկացրել էր Բաքվում, բայց ընտանիքը ստիպված էր եղել հեռանալ այդ քաղաքից, քանի որ շատ հայ ընտանիքների պես նրանք էլ Խորհրդային Ադրբեջանում ամեն քայլափոխի ենթարկվում էին խտրականության։ «Կա մի օրինաչափություն՝ բոլոր այն տարածքներում, որոնք եղել են ադրբեջանական վերահսկողության ներքո, հարյուր տոկոսով հայեր չկան, բացառությամբ Արցախի։ Միակ պատճառը, որ այդտեղ շարունակում են հայեր ապրել, այն է, որ Արցախն ինքնորոշվել է, եւ արցախցիներն այլեւս չեն ապրում Ադրբեջանի իշխանությունների վերահսկողության ներքո։ Այժմ, երբ Ադրբեջանի իշխանություններն անդադար խոսում են Արցախը գրավելու մասին, եւ այդ ամենը դնում ենք մեկդարյա իրադարձությունների համատեքստում, ապա ակնհայտ է դառնում, որ Արցախն Ադրբեջանին պետք է որպես տարածք, առանց հայերի, եւ այդ պետությունը նպատակաուղղված քաղաքականություն է որդեգրել՝ բնաջնջելու հայերին իր պատմական հայրենիքի այս հատվածից եւս։ Արցախցիների կյանքը սակարկման ենթակա չէ, Արցախի ժողովրդի անվտանգությունը զիջման ենթակա չէ Ադրբեջանի հայատյաց եւ բռնապետական ռեժիմին։ Այլեւս երբեք պատմական մեր հայրենիքի որեւէ հատվածում չեն լինելու հայկական ջարդեր, որովհետեւ մենք դա թույլ չենք տալու»,–ասաց Ռուբինյանը։
Արցախի Հանրապետության ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Արզիկ Մխիթարյանը «ՀՀ»—ի հետ զրույցում նշեց, որ երեսուն տարի շարունակ չեն լռել, մշտապես բարձրաձայնել են եւ միջազգային հանրության ուշադրությունն են բեւեռել Ադրբեջանի ցեղասպան քաղաքականության վրա, որը գալիս է Թալեաթից՝ հիմքում ունենալով Մեծ Թուրանի գաղափարախոսությունը։ Միեւնույն ժամանակ մշտապես հույսը չեն կորցրել, որ միջազգային իրավական կազմակերպություններն ուշադրություն կդարձնեն եւ երեւույթին կտան իրավական գնահատական։ Սակայն հիասթափեցնում է այն հանգամանքը, որ այդ կազմակերպություններն ունեն քաղաքական այլ նորմեր։ «Մենք ցանկացել ենք նույն ազգի համար ունենալ մեկ պետություն, սակայն այդ ցանկությանը, արդար պահանջին Ադրբեջանը հակադարձեց իրեն հատուկ սկզբունքով, որ արդարությունը սրի ծայրին է։ Փետրվարի 15—ին տեղի ունեցավ առաջին միտինգը, իսկ արդեն փետրվարի 27—29—ը նրանք կազմակերպեցին Սումգայիթը՝ փորձելով հարցը տանել քաղաքական փակուղի։ Արցախը, սակայն, չենթարկվեց այդ միտումներին եւ պայքարը շարունակվեց»,–ասաց Մխիթարյանը՝ որպես հոգեբան մեր հաղթանակի ֆենոմենը բացատրելով այն հանգամանքով, որ Սումգայիթի եւ Բաքվի ջարդերը առավելագույնը համախմբեցին հայությանը, որի շնորհիվ էլ կարողացանք հաղթել։
Արցախցի պատգամավորը կարեւորում է զոհի հոգեվիճակից դուրս գալու եւ ավելի պահանջատիրական դիրքերից հանդես գալու հանգամանքը։ «Մեր արժեհամակարգի բարձր որակի մասին չի վկայում այն, որ շարունակ խոսում ենք զոհ լինելու մասին եւ շեշտում, որ ցեղասպանություն ենք տեսել։ Դա թույլի, անպաշտպանի, փոքրի հոգեբանությունն է։ Այդ առումով արցախյան ազատամարտը կոտրեց այդ կարծրատիպը, ցույց տալով, որ հայը նաեւ պայքարող եւ հաղթող տեսակ է։ Նոր սերունդը պետք է գիտակցի, որ սուգ անելով արդյունքի չենք հասնի, ընդհակառակը՝ պետք է գոտեպնդվել տարած հաղթանակով եւ դիմակայել բոլոր մարտահրավերներին»,–նշեց նա։
ԱԺ «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության անդամ, մարդու իրավունքների պաշտպանության եւ հանրային հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Նաիրա Զոհրաբյանի խոսքով, Ադրբեջանը հրաժարվում է առերեսվել ճշմարտությանը եւ ստանձնել հայերի հանդեպ իրականացրած ոճրագործությունների պատասխանատվությունը եւ ավելին՝ միջազգային հարթակներում, օգտագործելով իր նավթադոլարները, փորձ է անում խեղաթյուրել իրականությունը։ Հայատյացության քաղաքականության համատեքստում այդ ամենը միայն Ադրբեջանի խնդիրը չէ, այն վտանգ է ներկայացնում տարածաշրջանային անվտանգությանն ու կայունությանը։ «Սա ոչ միայն հայության, այլեւ ամբողջ աշխարհի առաջադեմ մարդկության խնդիրն է։ Միջազգային հանրությունն ունի տեղեկատվության պակաս։ Ադրբեջանը փորձում է Արցախի խնդիրը ներկայացնել որպես տարածքային վեճ՝ անտեսելով մարդու իրավունքը, արցախցու՝ իր հողում արժանավայել եւ անվտանգ ապրելու իրավունքը։ Մեր խնդիրն է ցույց տալ, որ մենք ոչ թե տարածքային վեճ ենք լուծում, ինչը Արցախի ժողովուրդը լուծել է հանրաքվեով, այլ լուծում ենք արցախցու, Եվրոպայի քաղաքացու անվտանգ ապրելու իրավունքը, քանի որ Արցախը Եվրոպայի մաս է»,–ասաց զրուցակիցս՝ կարծիք հայտնելով, որ երկու խորհրդարանները պետք է նոր մոտեցումներ մշակեն միջազգային կառույցների հետ աշխատելու համար։
Նաիրա Զոհրաբյանն անդրադարձավ նաեւ հայատյացության դրսեւորումներին, մասնավորապես երբ Բաքվի մանկապարտեզի 3—ամյա երեխաները որպես թշնամի նշում են հայի անունը, իսկ 13—ամյա ադրբեջանուհին հայտարարում է, որ ցանկանում է դիպուկահար դառնալ՝ հայերին սպանելու համար. «Սա արդեն մի ամբողջ երկրի՝ ատելությամբ եւ հայատյացությամբ ախտահարված լինելու ախտորոշում է, որն ահազանգ պետք է լինի միջազգային հանրության համար»։
ԱԺ «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության անդամ Տարոն Սիմոնյանի կարծիքով, որեւէ հիմք չկա անգամ մտածելու, որ Արցախի բնակչությունը կարող է համաձայնվել որեւէ ձեւով իր գոյությունը շարունակել Ադրբեջանի կազմում, որովհետեւ բացակայում են ապրելու օբյեկտիվ հիմքերը։ Միջազգային հանրությունը դա եւս տեսնում է. «Վտանգի տակ է դրված հայության ֆիզիկական գոյությունը։ Արցախի հիմնախնդրի լուծման տարբերակը համարում ենք կամ Արցախը որպես անկախ միավոր տեսնելը, կամ Հայաստանին միանալը։ Երեսուն տարի առաջ տեղի ունեցած ջարդերը ցույց են տալիս, որ զրոյական են Ադրբեջանի բոլոր պնդումները, թե հայերի վերադարձի դեպքում կապահովեն նրանց ֆիզիկական գոյությունը։ Պատմությունն այլ բան է վկայում»։
Անդրադառնալով միջազգային իրավունքի ունեցած գործիքակազմին, զրուցակիցս նշեց, որ երեսնամյա պատմության ընթացքում մեր քաղաքական էլիտան միշտ տարակուսանքով է մոտեցել միջազգային իրավունքին եւ այն չի համարել կարեւոր գործիք արտաքին քաղաքականություն իրականացնելիս։ Մինչդեռ միջազգային իրավունքը հնարավորություն է տալիս, որպեսզի մենք երաշխավորենք Ադրբեջանից տարհանված հայության, նաեւ Արցախում ապրող հայ ժողովրդի ֆիզիկական անվտանգությունը։ Այդ դոկտրինը միջազգային իրավունքում ընդունված է կոչել «remedial secession»՝ «անջատում հանուն փրկության», որն էլ դրված է ազգերի եւ ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի հիմքում։ «Մենք հաճախ հույս ենք դնում քաղաքական բարի կամքի արտահայտման վրա, այնինչ մեծ տերությունների հետ հարաբերություններում փոքր պետությունները կարող են միջազգային իրավունքն օգտագործել առավելագույն շահ ստանալու համար։ Դա փոքր պետությունների դիվանագիտական մեծ զենքն է։ Միջազգային իրավունքը շատ ուժեղ գործիքակազմ ունի ազգային շահերն առաջ տանելու համար, որը կօգնի մեզ հակամարտության հայանպաստ կարգավորման հարցում»,–մեկնաբանեց պատգամավորը։
Նիստի ընթացքում հնչած ելույթներում բազմիցս շեշտվում էր, որ Ադրբեջանի վարած քաղաքականությունը վկայում է այն մասին, որ հայ ժողովուրդի ֆիզիկական գոյությունը միանշանակ վտանգված կլինի մի պետության կազմում, որը ոչ միայն պատասխանատվություն չի ստանձնում մեկ դար շարունակ պարբերաբար իրականացրած հայերի կոտորածների, ջարդերի համար, այլեւ այդ ամենի կրողն է առայսօր։
Բաքվի ջարդերի 30-րդ տարելիցին նվիրված նիստի ավարտին հանձնաժողովը միաձայն ընդունեց համատեղ հայտարարություն։