Մարդու աշխատանքային վարքուբարքի տեսական—գաղափարախոսական զանազան մեկնաբանությունների առանձնահատկությունը հակասականությունն է։ Հին Հունաստանում, օրինակ, աշխատանքն ազատ քաղաքացիների համար մերժելի, արգահատելի զբաղմունք էր, սակայն ստրուկներին եւ արհեստավորներին աշխատասիրության հորդոր էին անում։ Երբ բազմաչարչար Ոդիսեւսը վերադառնում է հայրենիք, մուրացկանի ցնցոտիներով ծպտված՝ իր պալատն է մտնում, նրան ցասկոտ «դիմավորում» են Պենելոպեին կնության դիմած փեսացուները. իրենք պարապ—սարապ՝ հարձակվում են վրան, թե՝ չե՞ս ամաչում, մուրում ես, գնա՛ աշխատիր։
Քրիստոնեության մեջ աշխատանքը «ճակտի քրտինքով հաց վաստակելու» անհրաժեշտությունն է՝ իբրեւ առաջնածին մեղքի համար Աստծո պատիժ։ Այս մեկնաբանումն ավելի մարդասիրական է, նաեւ ավելի արդյունավետ՝ մարդու աշխատանքային վարքի կարգավորման առումով։ Նախ՝ աշխատանքի անհրաժեշտությունն արդեն կապվում է ոչ թե ստրկատիրոջ կամքի հետ, այլ Աստծո, եւ նման վերսուբյեկտային, համընդհանուր պատժվածությունն անհամեմատ ավելի տանելի է, քան անհատի կամքին վերագրվողը։ Բացի դրանից, քրիստոնեությունը վարձահատուցում է խոստանում՝ քրտնաջան աշխատանքի, աստվածահաճո վարքի դիմաց՝ դրախտ, իսկ դատարկապորտության, աշխատանքից խույս տալու համար՝ դժոխք։
Աշխատանքի իմաստի այս մեկնաբանությունները հայկական խրատանու կարեւոր թեմաներից են. «Նա, որ յերկինս է եւ այսմիկ աննման, որքան ապա աշխատանաց է արժան։ // Թէ զանցաւոր բարիս քրտամբ ստանաս, զիարդ վերնոյն անաշխատ կաս մնաս (Պաղտասար Դպիր)», «Ջան արա՛, գործե բարի, որ հետո չլինես փոշման, թե չէ Ադամա դրախտեն քեզ կանաչ տերեւ մի չի տան (Նահապետ Քուչակ)»։
Աշխատասիրության նման հորդորը եւս հակասական է. պատիժը մարդուն պարտադրված, հոգեպես մերժելի մի բան է. եթե հնարավոր լինի իսկապես սիրել, դադարում է պատիժ լինելուց։ Դրանից բացի, Աստվածաշնչի «Ժողովողի» գրքում աշխատավորի չարչարանքներից դժգոհությունը, անարդարության քննադատությունը, աշխատամոլության պարսավանքը՝ առավելապես ունայնության շեշտադրումով, թուլացնում են աշխատանքի ազդակները։ Դրախտի եւ դժոխքի մասին պատկերացումները՝ որպես վաստակած անգործություն եւ պարտադիր աշխատանք, նույնպես անհամապատասխան են մարդկային հոգեբանությանը. հարկադրական անգործությունը բնավ էլ երանելի մի վիճակ չէ, այլ անլուր տառապանք. շատ տեղին է Բեռնարդ Շոուի այն դիտողությունը, թե դրախտի եւ դժոխքի մասին պատկերացումների տեղերը լավ կլիներ փոխել։
Համայնական գաղափարախոսությունը եւ ընկերվարական կարգերի հաստատումը անքակտելի են աշխատանքին առնչվող հարցադրումներից։ Առանցքային նպատակներից էր «յուրաքանչյուրից՝ ըստ ընդունակությունների, յուրաքանչյուրին՝ ըստ աշխատանքի» ընկերվարական սկզբունքից աստիճանական անցումը «ըստ պահանջմունքի» բաշխման համայնավարական սկզբունքին, աշխատանքի վերածումը կենսական առաջին պահանջմունքի։ Խորհրդային սոցիալիզմի օրոք բացառիկ ուշադրություն էր հատկացվում աշխատանքային եռանդի խթանմանը. դրան էին ուղղված գաղափարախոսությունը, դաստիարակությունը, քաղաքական ուսուցումը, քարոզչությունը, աշխատանքի կազմակերպման ողջ համակարգը՝ սոցիալիստական մրցություն, պլանների գերակատարում, շաբաթօրյակներ։ Սակայն «կոմունիզմի կառուցման» խնդիրների լուծումը ձախողման էր դատապարտված, իսկ աշխատանքի փառաբանումը՝ անհիմն ու վերացական։ Պատճառը տնտեսության եւ հանրության ամբողջ կյանքի գերկենտրոնացված կառավարումն էր, տնտեսավարման անարդյունավետ եղանակները, անձնական շահագրգռվածության բացակայությունը, հավասարարական վարձատրությունը, պետական—կուսակցական վերնախավի այլասերվածությունը, ազգային—մշակութային առանձնահատկությունների անտեսումը եւ այլն։
Արդ, ըստ արժանվույն գնահատենք հայոց առածանու խորհուրդը. կոչ չի արվում «կոմունիստական աշխատանքի հաղթանակի», պարտքի ու պատժի հարց չի դրվում, անդրշիրիմյան հատուցման խոստում չի տրվում։ Պարզ ու անպաճույճ ձեւակերպված է հիմնական միտքը՝ աշխատել է պետք՝ շնորհքով աշխատենք, «մեր աղունն աղանք», ոչ թե հույսներս ուրիշի վրա դնենք կամ անելիքը մեկս մյուսի վրա գցենք։ Եվ եթե մտադիր ենք աշխատել, կարողանանք հաշտվել նաեւ հնարավոր նեղությունների հետ։