Պատմական հետաքրքիր դրվագ

Ինչպես հայ հետախույզը Դը Գոլին բերեց Մոսկվա
ԽՍՀՄ արտաքին հետախուզության պատմության մեջ հայկական անունները բավականին շատ են: Լավագույնների անունները բառացիորեն ոսկե տառերով են գրված արտաքին հետախուզության թանգարանում գտնվող հուշատախտակին: Նրանցից մեկը Հովհաննես Հովհաննեսի Աղայանցն է: Քչերը գիտեն, որ նրա անմիջական մասնակցությամբ, երաշխավորությամբ է տեղի ունեցել գեներալ Դը Գոլի ու Ստալինի հանդիպումը եւ դրա արդյունքում՝ Ֆրանսիա-ԽՍՀՄ կապերի հաստատումը:
1941 թվականից Իրանում խորհրդային ռեզիդենտուրայի ղեկավար 30-ամյա Աղայանցն աշխատում էր ԽՍՀՄ դեսպանատանը՝ որպես խորհրդական: Գործում էր Իվան Ավալով անունով: 1943 թ. օգոստոսի 1-ին «խորհրդական Իվան Ավալովը» Թեհրանից մեկնում է Ալժիր: Պետք է կատարեր ընկեր Ստալինի անձնական հանձնարարությունը: Ալժիրում սկսել էր գործել գեներալ Դը Գոլի ստեղծած Ազգային ազատագրության ֆրանսիական կոմիտեն, որի գործունեությունը ԽՍՀՄ-ի համար այնքան էլ հասկանալի չէր: Դը Գոլը Կրեմլի համար առեղծվածային կերպար էր: Ավելին անգլիացի ու հատկապես ամերիկացի դաշնակիցները գեներալի հասցեին գովասանական խոսքեր չէին շռայլում: Ու Մոսկվայում մտմտում էին, որ ֆրանսիացի գեներալը կարող է յուրատեսակ հակակշիռ դառնալ Մոսկվայի ու արեւմտյան դաշնակիցների միջեւ ընթացող վեճերում եւ քննարկումներում: Բայց նրա մասին տվյալները չափազանց սուղ էին: Ուստի Աղայանցին հանձնարարվում է անձնական շփում հաստատել գեներալի հետ եւ հասկանալ՝ ինչն ինչոց է:
Պատմությունից հայտնի է, որ նախքան ալժիրյան հանդիպումն Աղայանցն ու Դը Գոլը ծանոթ են եղել: Որոշ տեղեկությունների համաձայն՝ նրանք հանդիպել են Թեհրանում: Ավելին հայտնի չէ: Եվ ահա արդեն Ալժիրում Աղայանցը վերականգնում է իր անձնական շփումները գեներալի հետ:
ԽՍՀՄ բարձրագույն ղեկավարությանն անհրաժեշտ էր հասկանալ, թե իրենից ի՞նչ է ներկայացնում այդ մարդը, արդյոք կարո՞ղ էր դառնալ ազգային առաջնորդ: Այդ հարցերի պատասխանը Կենտրոնը կարող էր ստանալ եւ ստացավ Աղայանցից: Դը Գոլի հետ հանդիպումները փորձառու հետախույզին թույլ տվեցին ճիշտ եզրակացություններ անել ամերիկացիների ու անգլիացիների նկատմամբ գեներալի վերաբերմունքի մասին: Աղայանցն իմացավ ֆաշիզմի դեմ պայքարի նրա դիրքորոշման մասին: Հասկացավ, թե ֆրանսիացի գեներալն ինչպես է պատկերացնում հետպատերազմյան Եվրոպան:
Դը Գոլը վստահեց Աղայանցին: Նրանց հանդիպումներն ու զրույցները բավականին երկար էին տեւում: Աղայանցը ծանոթացավ նաեւ գեներալի մերձավոր օգնականների հետ, լսեց նրանց գնահատականները, իմացավ ծրագրերի մասին: Պարզեց, որ ամերիկյան ու անգլիական հատուկ ծառայությունները Դը Գոլին ու նրա կողմնակիցներին բացասաբար են վերաբերվում, նրա կոմիտեի նկատմամբ որեւէ հավատ չեն տածում:
Իր հերթին՝ Դը Գոլն էլ լավ ուսումնասիրեց իր զրուցակցին, գնահատեց նրա անկեղծությունը եւ հենց նրա միջոցով հարց բարձրացրեց Մոսկվա այցելելու ու Ստալինի հետ բանակցելու մասին: Ֆրանսիացուն դուր էր եկել Մոսկվայի ուղարկած մարդը՝ կիրթ էր, հիանալի ուսում ստացած, խորապես տիրապետում էր իր երկրի արտաքին քաղաքական սկզբունքներին: Եվ Աղայանցը կազմակերպեց Դը Գոլի ու խորհրդային ղեկավարության հանդիպումը: Պատմության գիտակները կհիշեն, որ այդ հանդիպումը տեւեց նախատեսվածից ավելի երկար եւ գոհացրեց երկու կողմին էլ:
Աղայանցի ու Դը Գոլի հանդիպումները շարունակվեցին նաեւ պատերազմից հետո: 1946-ին Աղայանցը կնոջ եւ 3 երեխաների հետ կրկին մեկնում է Փարիզ: Այն ժամանակ գեներալն արդեն ղեկավարում էր Ֆրանսիան: Տարիքային տարբերությունը խոչընդոտ չէր. Դը Գոլը 56 տարեկան էր, Աղայանցը՝ 20 տարով երիտասարդ: Բայց հրաշալի հասկանում էին միմյանց:
Ֆրանսիայում Աղայանցի գործողությունները նպաստեցին միջազգային ասպարեզում ԽՍՀՄ դիրքերի ուժեղացմանը: Ռեզիդենտուրայի աշխատանքի շնորհիվ մեծացավ գործակալների թիվը, ովքեր աշխատում էին պետական բարձր պաշտոններում, օրինակ, Ֆրանսիայի հակահետախուզությունում, դրա՝ ԽՍՀՄ հարցերով զբաղվող բաժնում: Դա թույլ տվեց կանխել խորհրդային գործակալների ձախողումները, բացառեց նրանց դեմ սադրանքները: 1947 թվականին Աղայանցը վերադառնում է Մոսկվա:
Իսկ արդեն 1959-ին ստեղծվեց հատուկ ստորաբաժանում՝ «Դ» բաժինը, որը կատարում էր արտաքին հետախուզության կազմակերպչի եւ համակարգողի դեր՝ ակտիվ միջոցառումների մշակման ու իրականացման բնագավառում: Բաժնի ղեկավար է նշանակվում Աղայանցը:
Այդ տարիներին «Դ» բաժինն իրականացնում է գործողություններ, որոնք բացահայտում են ԱՄՆ-ի ծրագրերը: Դրանք ուղղված էին ազդելու հակառակորդների կառավարությունների, գլխավոր շտաբների ու հետախուզությունների վրա: Տապալվել էին ԱՄՆ-ի միլիտարիստական ծրագրերը Կուբայի, Կոնգոյի ու Լաոսի դեմ: Հետաքրքիր է, որ այդ տարիներին «New York Herald Tribune» թերթում հոդված է տպագրվում ԱՄՆ Կոնգրեսում ԿՀՎ-ի զեկույցի մասին, որտեղ ներկայացվում էին այն մեծ խնդիրները, որոնք առաջացել էին ԿՀՎ-ի հետախուզական ծրագրերն իրականացնելիս գեներալ Աղայանցի գլխավորած բաժնի գործունեության հետեւանքով: Ամերիկացիները չգիտեին, որ այդ ժամանակ փորձառու հետախույզը դեռ գնդապետ էր: Միայն 1965 թվականին է նրան շնորհվում գեներալ-մայորի կոչում:
Հովհաննես Աղայանցը վաղ մահացավ՝ 57 տարեկանը չբոլորած: Պատճառը դեռ Իրանում ձեռք բերած տուրբերկուլյոզն էր: «Times» թերթի 1968 թ. մայիսի 12-ի՝ մահացածների մասին պատմող բաժնում երկու տեղեկություն կար՝ մահացել էին Ռոբերտ Քենեդին եւ ԱԱԾ գեներալ Հ. Աղայանցը:

Գոհար ՍԱՐԴԱՐՅԱՆ

28-11-2020