Տիեզերանվաճ աստղաֆիզիկոսը

Մարդը չպետք է մեծ նշանակություն տա իր անձին, գլխավորը գործն է

1996 թ. գարնանը մամուլում գրվեց. «Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նախագահ, գրեթե բոլոր երկրների ակադեմիաների անդամը ամսական 50 դոլար է ստանում, նստում է վառարանի մոտ, լույսը ստանում է ժամերով… Նա կապված է երկնքի հետ եւ երկրից չի բողոքում: Իր իմաստուն դարը ապրում է արժանապատվորեն՝ փորձելով հասկանալ այս տարօրինակ աշխարհը»:
Իսկ ինչ է մտածում այս տարօրինակ աշխարհի՝ մեր մեծերի, մասնավորապես, տիեզերանվաճ աստղաֆիզիկոսի՝ Վիկտոր Համբարձումյանի մասին մեր ազգային փառքերից մեկը՝ Հրանտ Մաթեւոսյանը. «Նրանք մեր հիշողությունն են: Նա մեր ընդհանրական հիշողությունն էր: Այդպես է: Գալիս է մի Հովհաննես Թումանյան, եւ ազգը ժամանակների հեռվում ճանաչում է իր Նարեկացուն: Գալիս է մի Մարտիրոս Սարյան, եւ ազգը Ռոսլին ու նկարչություն է հիշում: Մի Վիկտոր Համբարձումյան է գալիս, եւ մեր հայացքները երկնքին են դառնում, եւ մահկանացուի մեր խեղճ ու կրակ խրճիթում, որ մեր միտքն ու մարմինն է, մենք ժամանակներ ու տարածություն ենք բացում: Մեր կյանքը նրանք են կերտում՝ այդ մեծերը: Հայրենիքներ մեզ նրանք են շնորհում՝ այդ իրավ մեծերը: Մենք նրանց աշխարհի բնակիչներն ենք: Նրանց բացած հայրենիքներում մենք ապրում ենք իրենցից իսկ մեզ շնորհված բաց ու շիտակ մեր կերպարներով: Վիկտոր Համբարձումյանը գիտությունը հայացրեց եւ աշխարհին պարտադրեց մեր այդ կերպարը՝ կարելությամբ ու խոյանքով լեցուն հայ մարդու կերպարը: Նա մեզ հարաբերեց 20-րդ դարի հետ, եւ 21-րդ դարի այսօրվա մեր հույսը սնվում է դարձյալ իր երեկվա կենդանի՝ որպես համաշխարհային գիտություն, ներկայությամբ: Առանց մեծերի դժվար է, առանց հույսի՝ անհնար: Եվ հուսանք, որ զորելու ենք ուղի անել Վիկտոր Համբարձումյան մեծ աստղի լուսե շքեղ ծիրը: Նրանց բարձր ներկայությամբ հայրենիքների առաստաղները երկինքներն են լինում, նրանց մեծ բացակայությամբ երկինքները չպետք է իջնեն»:
«Աշխարհի բոլոր աստղագետների հետ միասին աննկարագրելի կերպով հիանում եմ այն առաջնակարգ ներդրումներով, յուրահատկությամբ եւ փայլով, որոնք պրոֆեսոր Համբարձումյանը մտցրեց վերջին հիսուն տարիների ընթացքում աստղագիտության մեջ»,- իր հիացումի ու գնահատանքի խոսքը Վիկտոր Համբարձումյանի հանդեպ այսպես է արտահայտել Ամերիկայի մեծագույն աստղագետ, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Սուբրախմանյան Չանդրասեկարը: Եվ սա վերաբերում է մի մարդու, ով «ինքն իրեն այդքան էլ մեծ մարդ չի համարում»:
Գիտության համեստագույն հսկան ծնվել է 1908 թ. սեպտեմբերի 18-ին Թբիլիսիում: Ավարտել է Լենինգրադի պետական համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետը, սովորել է ԽՍՀՄ ԳԱ գլխավոր աստղադիտարանի ասպիրանտուրայում: 1935-ին ատենախսության պաշտպանությամբ նրան շնորհվել է ֆիզմաթ գիտությունների դոկտորի աստիճան: Աշխատել է Լենինգրադի համալսարանում՝ որպես դոցենտ-պրոֆեսոր, այնուհետեւ իր իսկ հիմնադրած, ԽՍՀՄ-ում առաջին աստղաֆիզիկայի ամբիոնում՝ վարիչ, այնուհետեւ՝ գիտական աշխատանքների գծով պրոռեկտոր:
1943 թ. Հ. Օրբելու եւ Վ. Համբարձումյանի ջանքերով Երեւանում հիմնադրվում է ՀԽՍՀ գիտությունների ակադեմիան: Վ. Համբարձումյանը դառնում է ակադեմիայի հիմնադիր անդամներից մեկը եւ փոխնախագահը: Իսկ 1947-ին ընտրվում է ակադեմիայի նախագահ եւ շուրջ կես դար ղեկավարում գիտության այդ տաճարը:
Պատերազմից անմիջապես հետո՝ 1946-ին, հիմնադրում է ԵՊՀ աստղաֆիզիկայի ամբիոնը: Նույն տարում կյանքի է կոչում նաեւ Բյուրականի աստղադիտարանը, որտեղ կատարված հետազոտությունները կանխորոշեցին 20-րդ դարի 2-րդ կեսի աստղաֆիզիկայի զարգացման հիմնական ուղղությունները: Նա մեծապես նպաստել է Հայաստանում ռադիո-էլեկտրոնիկայի, քիմիական, մեքենաշինական, լեռնային արդյունաբերության զարգացմանը:
Համաշխարհային գիտության պատմության մեջ նոր էջ են բացել Համբարձումյանի ներդրումները տեսական աստղաֆիզիկայի, աստղային միգամածությունների, աստղային դինամիկայի, ատագալակտիկական աստղագիտության, աստղերի եւ գալակտիկաների էվոլյուցիայի հետազոտության բնագավառում: Նա մշակել է աստղային համակարգերի վիճակագրական մեխանիկական հիմունքները, հայտնագործել աստղակույտեր, աստղակույտերի աստիճանական քայքայման երեւույթը եւ առաջադրել աստղակույտերի տարիքի որոշման սկզբունքը: Նրա մշակած շատ գաղափարներ դուրս են եկել աստղաֆիզիկայի շրջանակներից՝ ստանալով ընդհանուր մեթոդաբանական նշանակություն եւ խթանել գիտության այլ բնագավառների զարգացումը:
Մեծ աստղաֆիզիկոսի անկշռելի վաստակը համաշխարհային գիտության մեջ գնահատվել է արժանվույնս՝ կրկնակի արժանացել է պետական մրցանակների, 1995-ին՝ ՌԴ պետական մրցանակին: Նա Սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս է, պարգեւատրվել է ամենաբարձր ու ամենատարբեր շքանշաններով, Ոսկե մեդալով: Իսկ ամենաբարձրը, թերեւս, նրա՝ ՀՀ Ազգային հերոսի կոչումն է:

Վ. Համբարձումյանն ասել է.
-Առանց երեւակայության հոգին նույնն է, ինչ աստղադիտարանը՝ առանց հեռադիտակի:
-Կտակում եմ ինձ հաջորդող սերունդներին, թոռներիս, ծոռներիս՝ տիրապետել հայոց լեզվին: Ամեն մեկը պետք է իր պարտքը համարի ուսումնասիրել հայոց լեզուն, գրագետ լինի հայերենից:
-Մենք փոխանցում ենք սերունդներին ոչ թե արյուն, այլ՝ գաղափարներ, եւ այդ գաղափարների մեջ ինձ համար ամենաթանկը հայոց լեզուն է: Յուրաքանչյուր սերունդ պարտավոր է սովորեցնել հաջորդ սերունդներին հայոց լեզուն:
-Եթե գիտության եւ տեխնիկայի բնագավառում մեր ժողովուրդը կարողանա առաջանալ մինչեւ մարդկության առաջին շարքերը, ապա հենց դրանով նա իր համար կստեղծի անսասանելի եւ անանց ազգային անկախություն:
-Ամեն ոք նախ եւ առաջ պետք է լինի համեստ. համեստությունն է մարդուն երջանիկ դարձնում:
-Մարդու բանականության ուժը անսահման է:
-Առայժմ մարդը չի կարող ապրել տիեզերքում, եւ դա շատ լավ է:
-Կարծում եմ՝ աստիճանաբար մարդու բանականության ուժը կհզորանա: Այդ դեպքում կարեւոր կդառնա, թե մարդկությունն ինչպես կվերաբերվի այլ քաղաքակրթությունների հետ, որոնք անպայման գոյություն ունեն տիեզերքում:
-Ինձ համար ամենամեծ բանաստեղծը Հովհաննես Թումանյանն է:
-Եթե մահկանացուն հասկանում է բնական երեւույթները, մահվան անխուսափելիությունը, նա սկզբից եւեթ պետք է հաշտվի ու չվախենա մահից: Դա է հավերժի օրենքը:
-Ես ինձ այդքան էլ մեծ մարդ չեմ համարում, ուստի այդ մասին չեմ էլ մտածում:
-Մարդը չպետք է մեծ նշանակություն տա իր անձին, գլխավորը գործն է:

Հակոբ ՍՐԱՊՅԱՆ

18-09-2020